Κριμαϊκός Πόλεμος και Ανατολικό Ζήτημα (Γ')

Κριμαϊκός Πόλεμος και Ανατολικό Ζήτημα (Γ')

Η γεωπολιτική αξία των Βαλκανίων προκύπτει από το γεγονός ότι αποτελούν τη βασική ζώνη, η οποία εκτείνεται από τις στέπες της Ευρασιατικής ηπείρού προς τη Μεσόγειο, καθώς και από το γεγονός ότι αποτελούν την περιοχή που εκλαμβάνεται ως η διαχωριστική γραμμή μεταξύ Ανατολής και Δύσης συνιστώντας ταυτόχρονα κατά τη διάρκεια του 20ού αιώνα μία από τις βασικές περιοχές κρίσεων των διεθνών σχέσεων. Στις αρχές του 20ου αιώνα εξαιτίας μίας σφαίρας που εκτοξεύτηκε από αυτήν εδώ την περιοχή ξεκίνησε ένας παγκόσμιος πόλεμος με πρωτόγνωρη μέχρι τότε έκταση για την ανθρωπότητα. Στο τέλος του ίδιου αιώνα, μετά τη λήξη τον Ψυχρού πολέμού, στην ίδια πάντα περιοχή σημειώθηκαν έντονες συγκρούσεις. Εδώ, τέλος, εμφανίστηκαν ευαίσθητες γεωπολιτισμικές και γεωπολιτικές διαχωριστικές γραμμές, των οποίων η άμεση και πιο σκληρή απήχηση βιώθηκε σε διεθνές επίπεδο στον συγκεκριμένο χώρο των κρίσεων.

Τα Βαλκάνια είχαν μία ειδική σημασία για τις μεγάλες δυνάμεις που κατηύθυναν τις διεθνείς σχέσεις στις αρχές του 20ού αιώνα, με πασιφανή στόχο την έξωση από την Ευρώπη τον Οθωμανικού κράτούς, το οποίο εξέφραζε το πολιτικό κέντρο μίας ολοένα φθίνουσας αντίστασης έναντι των δυτικών αποικιοκρατικών δυνάμεων. Με τον Βαλκανικό πόλεμο επιτεύχθηκε η έξωση τον Οθωμανικού κράτούς από τα ευρωπαϊκά -πλην της Ανατολικής Θράκης [Σημ. Δ`~. Απαντήσεις στο ερώτημα, γιατί «πλην της Ανατολικής Θράκης», υπάρχουν στο I και στο II]- εδάφη και μετά το τέλος του Α' Παγκοσμίού πολέμου από τη σκοπιά της διεθνούς πολιτικής και του διεθνούς δικαίού ολοκληρώθηκε η τελική εκκαθάρισή του... κατά τη διάρκεια των πιεστικών μέτρων που εφαρμόστηκαν (επί των μουσουλμάνων) στη Βουλγαρία (από το καθεστώς Ζίβκοφ) η επανεμφάνιση κατά το τέλος του 20ου αιώνα στην επικαιρότητα του Βαλκανικού ζητήματος με όλη του την πολυπλοκότητα νοηματοδοτεί το παρακάτω ερώτημα: «Μήπως δεν έχει συντελεστεί ακόμη η εκκαθάριση τον Οθωμανικού κράτους;» Η εμφάνιση εκφράσεων και ορισμών που αφορούν την πολιτική μπορούν να δώσούν ορισμένες φορές πολύ πιο σημαντικά στοιχεία από τις ίδιες τις πολιτικές εξελίξεις.

Ονοματολογία, ιστορία και πολιτική

Ως τον 19ο αιώνα, ενώ οι Ευρωπαίοι αποκαλούσαν τις ευρωπαϊκές κτήσεις των Οθωμανών ως European Turkey, Turkey d 'Εurοpe, Turkey in Ευrορe (ευρωπαϊκή Τουρκία, η Τουρκία στην Ευρώπη) κ.λπ., το Οθωμανικό κράτος προτιμούσε ονομασίες όπως Οθωμανική Ευρώπη (Ανrupa-ί Οsmani) και Αυτοκρατορική Ρωμυλία (Rumelί-ί Sahane). Από την περίοδο αυτή και μετά παράλληλα προς τις πολιτικές εξελίξεις παρέστη ανάγκη για μία νέα ονοματολογία, η οποία θα διέγραφε από τις μνήμες τις εικόνες του Τούρκου και του μουσουλμάνου. Έτσι χρησιμοποιήθηκαν ταυτόχρονα δυο έννοιες που στο εξής ταυτίστηκαν με τις κρίσεις: Βαλκάνια και Μέση Ανατολή (ή Εγγύς Ανατολή).

Οι όροι «Βαλκάνια» και «Βαλκανική χερσόνησος» χρησιμοποιήθηκαν για πρώτη φορά στην πολιτική βιβλιογραφία από τον γερμανό γεωγράφο Α. Zeune το 1808. Στα μέσα του 19ου αιώνα (1835) ο D. Omalins d'Ηallοy, βρίσκοντας ανεπαρκή τον όρο Βαλκάνια, ο οποίος φημολογείται ότι προήλθε από τους Χαζάρους Τούρκους, προτίμησε να κάνει χρήση τον όρού Σλαβοελλάδα (Slavogreece), ενώ ο Κ. Ritter χρησιμοποίησε απευθείας τον όρο Ελληνική χερσόνησος (Halbisnel Griechenland). Δεν είναι τυχαίο το γεγονός ότι ορισμένοι γερμανοί ερευνητές, όπως ο Fisher και ο Vagner, αναπτύσσοντας τον όρο Νοτιοανατολική Ευρωπαϊκή χερσόνησος (Südosteuropaische Hasbinel), που χρησιμοποιήθηκε για πρώτη φορά από τον αυστριακό πρόξενο Ι. G. νοn Ηahn το 1863, συνέδεσαν τη χερσόνησο άμεσα με την Ευρώπη τη στιγμή ακριβώς που άρχισε να αυξάνεται το ενδιαφέρον των μεγάλων ευρωπαϊκών κρατών για την περιοχή. Εάν η εκτίμηση του γεωγράφού Cvijic, ειδικού στα θέματα της Γιουγκοσλαβίας, ότι η κατά οποιονδήποτε τρόπο ταύτιση της περιοχής με τούς Τούρκους εξαιτίας εκφράσεων όπως η «Ευρωπαϊκή Τουρκία» υπήρξε μία «αηδής μαρτυρία» και, συνεπώς, θα πρέπει να χρησιμοποιείται η έκφραση Βαλκάνια, η οποία είναι και αυτή μία περίεργη «μαρτύρία».

Από τα τέλη του 19ου αιώνα ο όρος Μέση Ανατολή, που χρησιμοποιούν πολλοί πολιτικοί επιστήμονες και περιηγητές υπονοώντας κυρίως τα Βαλκάνια, είναι σημαντικός, δεδομένού ότι η έννοια αυτή περισσότερο από το να έχει έναν γεωγραφικό χαρακτήρα υποδηλώνει μία πολιτισμική αντίθεση και έναν διαχωρισμό. Αργότερα, η χρήση του ίδιου όρού θα περάσει από μία φάση παράλληλη προς τη μείωση των πεδίων κυριαρχίας των μουσουλμάνων και θα πάρει τη μορφή μίας έννοιας γεωπολιτισμικού χαρακτήρα, που απηχεί και τη διάκριση μουσουλμάνου-χριστιανού.

Από την άποψη αυτή οι έννοιες Μέση Ανατολή και Εγγύς Ανατολή περισσότερο από μία αντικειμενική γεωγραφική έννοια είναι μία ευρωπαιοκεντρική διαχωριστική έννοια γεωπολιτισμού που εμπεριέχει υποκειμενικά στοιχεία. Για τον λόγο αυτό ο χώρος που περικλείουν οι έννοιες Μέση Ανατολή και Εγγύς Ανατολή έχει αποκτήσει νέες ιδιότητες ανάλογα με τη συγκυρία που αλλάζει. Οι δυτικοί πολιτικοί και ερευνητές επαναπροσδιόρισαν τα όρια αυτής της έννοιας σύμφωνα με την υποχώρηση τον Οθωμανικού κράτους.

***

Για τους Σελτσούκους και τους οθωμανούς Τούρκους και ο όρος Ρούμελη (Rumili - Η χώρα των Ρωμαίων) φέρει ένα παρόμοιο γεωπολιτισμικό χαρακτηριστικό. Για τους Σελτσούκους Ρούμελη ήταν η Μικρά Ασία μετά την ολοκλήρωση όμως της διαδικασίας του εξισλαμισμού και του εκτουρκισμού της Μικράς Ασίας οι Οθωμανοί άρχισαν να αποκαλούν Ρούμελη τα σημερινά Βαλκάνια.

***

Με τον όρο Βαλκανική χερσόνησος προσδιοριζόταν γι' αυτή την περιοχή μία νέα ταυτότητα, απαλλαγμένη από την τούρκική και τη μουσουλμανική εικόνα, ενώ με τον όρο Μέση Ανατολή προσδιορίστηκαν τα σύνορα του ασταθούς πολιτικού ορίου μεταξύ Ανατολής και Δύσης. Προάγγελος σε παγκόσμιο επίπεδο της επιχείρησης αλλαγής ονομάτων (σε φυσικά πρόσωπα), που τη δεκαετία του 1980 εφαρμόστηκε στη Βουλγαρία (για τούς μουσουλμάνους που υποχρεώθηκαν από το καθεστώς να εκβουλγαρίσουν τα ονόματά τους), στην πολιτική βιβλιογραφία υπήρξε η εισαγωγή των Όρων Βαλκάνια και Μέση Ανατολή.

Πολιτισμική ταυτότητα, «οθωμανικά κατάλοιπα» και βαλκανική πολιτική της Τουρκίας

Ένα άλλο σημαντικό αποτέλεσμα των γεγονότων που έλαβαν χώρα στα Βαλκάνια τα τελευταία δεκαπέντε χρόνια και που αφορά την Τουρκία είναι ότι άρχισε σε παγκόσμιο επίπεδο να εμφανίζεται το ζήτημα της κοινωνικοπολιτικής και κοινωνικοπολιτισμικής ταυτότητας, που η σημασία του αυξάνει στο εσωτερικό της χώρας. Η Τούρκική Δημοκρατία που συστάθηκε στα ερείπια του Οθωμανικού κράτούς, το οποίο παραιτούμενο από τα δικαιώματά του στην εγγύς χερσαία περιοχή στο τέλος τον Α' Παγκοσμίού πολέμου αναγκάστηκε να περιοριστεί στη Μικρά Ασία, στο τέλος του αιώνα υποχρεώθηκε να αντιμετωπίσει το κενό «πολιτικής εξουσίας» που είχε προκύψει με την εκκαθάριση τον Οθωμανικού κράτούς.

Η αναγκαιότητα αυτή καθιστά πιο σημαντική την ερώτηση: «Μήπως δεν έχει ολοκληρωθεί ακόμη η εκκαθάριση τον Οθωμανικού κράτους;» Ναι, η εκκαθάριση τον Οθωμανικού κράτους έχει επιτελεστεί από την άποψη του διεθνούς δικαίού, τα γεωπολιτικά και γεωπολιτισμικά κενά όμως που προκάλεσε αυτή η εκκαθάριση προκάλεσαν νέα σημεία σύγκρουσης και τριβής στα Βαλκάνια. Μετά τις εθνικές εκκαθαρίσεις που έλαβαν χώρα στη Βοσνία και στο Κόσοβο το γεγονός ότι η Τουρκία υπήρξε η πρώτη χώρα στην οποία προσέφυγε είτε το βοσνιακό είτε το αλβανικό στοιχείο των εν λόγω περιοχών δεν είναι τίποτα άλλο από την αυτοϋπαγόρευση (στην Τουρκία) μίας ιστορικής αναγκαιότητας και ευθύνης ως σημαντικής παραμέτρου της εξωτερικής της πολιτικής.

Η βάση της πολιτικής επιρροής της Τουρκίας στα Βαλκάνια είναι τα οθωμανικά κατάλοιπα, που είναι οι μουσουλμανικές κοινότητες. Σήμερα φαίνεται με ξεκάθαρο τρόπο το λάθος της πολιτικής εκκένωσης των Βαλκανίων με τη μετανάστεύση αυτών των κοινοτήτων (στην Τουρκία), που κατά το παρελθόν θεωρήθηκαν ως άχθος της εξωτερικής πολιτικής. Αυτή τη στιγμή η Τουρκία φαίνεται να διαθέτει σημαντικές δυνατότητες που της παρέχει η ιστορική συσσώρευση εμπειρίας, βασιζόμενη στην οθωμανική κληρονομιά στα Βαλκάνια. Πρωτίστως, στις δυο χώρες (Βοσνία και Αλβανία), όπού οι μουσουλμάνοι είναι πλειονότητα και θεωρούνται φυσικοί σύμμαχοι της Τουρκίας, εμφανίστηκε η βούληση να μετατραπεί αυτή η κοινή ιστορική συσσώρευση σε μία συμμαχία. Οι τούρκικές και μουσουλμανικές μειονότητες που διαβιούν στη Βουλγαρία, στην Ελλάδα, στα Σκοπια, στο Σαντζάκ (επαρχία της Σερβίας), στο Κόσοβο και στη Ρουμανία αποτελούν σημαντικά στοιχεία της βαλκανικής πολιτικής της Τουρκίας [Αυτά αποτελούν σημαντικά στοιχεία της βαλκανικής πολιτικής της Τουρκίας].

Οι δυο σημαντικοί βραχυπρόθεσμοι και μεσοπρόθεσμοι στόχοι της εξωτερικής πολιτικής της Τουρκίας στα Βαλκάνια είναι η ισχυροποίηση της Βοσνίας και της Αλβανίας μέσα σε ένα πλαίσιο σταθερότητας και η δημιουργία ενός διεθνούς νομικού πλαισίού που θα θέσει υπό την προστασία του τις εθνικές μειονότητες της περιοχής. Στο νομικό αυτό πλαίσιο η Τουρκία πρέπει να επιδιώκει συνεχώς την εξασφάλιση εγγυήσεων που θα της παρέχούν το δικαίωμα παρέμβασης στα ζητήματα που αφορούν τις μουσουλμανικές μειονότητες των Βαλκανίων [Αυτοί είναι στόχοι της εξωτερικής πολιτικής της Τουρκίας].

Η νομιμότητα της επέμβασης της Κύπρού, που αποτελεί ένα εντυπωσιακό παράδειγμα στη σύγχρονη εποχή, κατέστη δυνατή εντός ενός τέτοιον είδους νομικού πλαισίου.

***

Ακόμη κι αν δεν υπήρχε ούτε ένας μουσουλμάνος Τούρκος εκεί, η Τουρκία όφειλε να διατηρεί ένα κυπριακό ζήτημα.

Ahmet Davutoğlu - ΤΟΥΡΚΟΕΒΡΑΙΟΣ ΚΑΝΙΒΑΛΟΣ

***

Αξιώσεις και πολιτική της Τουρκίας, ενδοπεριφερειακές ισορροπίες και εξωπεριφερειακοί παράγοντες

Η απόκτηση από την Τουρκία ενός τέτοιου δικαιώματος στα Βαλκάνια μπορεί να γίνει εφικτή, μόνο αν η χώρα υιοθετήσει μία δραστήρια βαλκανική πολιτική, η οποία θα λαμβάνει υπόψη συνεχώς τούς πολιτισμικούς και ιστορικούς παράγοντες. Στην αντίθετη περίπτωση η Τουρκία όχι μόνο θα χάσει την επιρροή που ασκεί στα Βαλκάνια έναντι της Ελλάδας, η οποία μέσω του Πατριαρχείου του Φαναρίου που με τη μικρή ρωμαίικη μειονότητα επιδιώκει να αποκτήσει οικουμενικό χαρακτήρα, και της Ρωσίας, η οποία επιχειρεί να ασκήσει επιρροή στους ορθόδοξούς Σλάβους στην περιοχή των Βαλκανίων και του Καυκάσου, αλλά θα μείνει και δίχως στήριγμα ενόψει των ελληνικών και ρωσικών διεκδικήσεων στα Στενά [«Πατριαρχείου του Φαναρίου»: ο συγγραφέας αναφέρεται στο Οικουμενικό Πατριαρχείο Κωνσταντινουπόλεως, τον οικουμενικό χαρακτήρα τον οποίον η τουρκική πολιτική και πνευματική ηγεσία δεν αναγνωρίζει]. Με τον εξοπλισμό των νησιών του Αιγαίου αποδείχτηκε σε τι βαθμό υπήρξαν λειτουργικές οι, εγγυήσεις τις οποίες παρείχε η συνθήκη της Λοζάνης ενόψει των πιέσεων που ασκούν οι καταστάσεις της ρεαλιστικής πολιτικής (Realpolitik).

Για να μην αντιμετωπίσει μία νέα βαλκανική καταστροφή, όπως εκείνη που εκτυλίχτηκε στις αρχές του 20ου αιώνα, η Τουρκία, αφενός, είναι υποχρεωμένη να ακολουθήσει μία δυναμική πολιτική στα θέματα που αφορούν το μέλλον των μουσουλμανικών κοινοτήτων οι οποίες αποτελούν τα οθωμανικά κατάλοιπα και, αφετέρού, να μεριμνήσει, ώστε αξιοποιώντας με κατάλληλο τρόπο τις ενδοπεριφερειακές ισορροπίες και τούς εξωπεριφερειακούς παράγοντες να μην αναγκαστεί να αντιμετωπίσει μόνη ένα ενδεχόμενο Βαλκανικό συνασπισμό.

Οι εξωπεριφερειακοί παράγοντες, από τη μία, πρέπει να παρακολουθούν εκ του σύνεγγυς τις ισορροπίες μεταξύ Ρωσίας και Γερμανίας, και από την άλλη, να επιδιωχθούν πολιτικές εξισορρόπησης με τις Ηνωμένες Πολιτείες Αμερικής, την Ιαπωνία και την Κίνα, που συνιστούν μακρινά κέντρα ισχύος έναντι της Ευρώπης και της Ρωσίας, οι οποίες είναι τα εγγύς κέντρα εξουσίας στην περιοχή.

***

Παρά τις διαμαρτυρίες ότι ο Ψυχρός Πόλεμος έχει λήξει, οι ΗΠΑ και η Βρετανία δεν είχαν ποτέ άλλη πρόθεση από το να ανεμίσουν τη σημαία της νίκης διευρύνοντας το ΝΑΤΟ. Η Ρωσία επιστρέφει στα Βαλκάνια και στην Ανατολική Μεσόγειο. Αυτό το βλέπουμε όταν υποστηρίζει την άποψη της Σέρβίας ότι το Κόσοβο δεν πρέπει να αποκτήσει ανεξαρτησία και όταν αντιτίθεται στο «Σχέδιο Ανάν».

Είναι απίθανο η Ρωσία να ευνοήσει κάποια λύση που θα ευνοεί το ΝΑΤΟ και θα μπορούσε κάλλιστα να επιδιώξει μια βάση στην Κύπρο. Αυτό φυσικά θα έφερνε σε δύσκολη θέση την Ελλάδα, που είναι μέλος του ΝΑΤΟ, εφόσον η βρετανική και η αμερικανική κυβέρνηση πιθανότατα θα παρέβλεπαν τις απειλές της Τουρκίας και τις αξιώσεις της σε ελληνικά νησιά - William Mallinson.

***

Με άλλα λόγια, η ασφάλεια των Βαλκανίων ολοένα και περισσότερο ταυτίζεται με τις παραμέτρούς ασφάλειας που εκτείνονται στην κατεύθύνση των δυτικών συνόρων της Τουρκίας. Η ζώνη ασφάλειας πού δημιουργήθηκε στην Ανατολική Θράκη κατά τη διάρκεια του Ψυχρού πολέμού πρέπει να επιδιωχθεί να επεκταθεί δυτικότερα με πολυμερείς και διμερείς συμφωνίες ασφάλειας πού θα συναφθούν σε βαλκανικό επίπεδο. Από αυτή την άποψη κρίνεται αναπόφεύκτη η δημιουργία «ομπρελών ασφάλειας» στην περιφέρεια ή εκτός της περιφέρειας, πού θα έχούν στόχο την εξισορρόπηση τον ρωσικού παράγοντα στην περιοχή και κυρίως την προετοιμασία ενός σχεδίού πλαισίού το οποίο θα εγγυάται την εσωτερική ασφάλεια και την εδαφική ακεραιότητα της Αλβανίας, της Βοσνίας και της Μακεδονίας.

Εκτός από αυτή την πολιτική διάσταση οι μεταφορές είναι το οικονομικό θεμέλιο της τούρκικής εξωτερικής πολιτικής στα Βαλκάνια. Στο πλαίσιο αυτό θα πρέπει να εξασφαλιστεί ένας δυναμικός συντονισμός τόσο των δια θαλάσσης όσο και των δια ξηράς μεταφορικών μέσων των Βαλκανίων προς τη Μέση Ανατολή και την Ασία και αυτές οι μεταφορικές αρτηρίες, όταν χρειαστεί, να ενεργοποιηθούν ως εργαλείο συνεργασίας, αλλά και ως στοιχείο της εξωτερικής πολιτικής. Στον προγραμματισμό κοινών σχεδίων για την ενοποίηση των γραμμών Ειστανμπούλ-Αδριατική και Ειστανμπούλ-Δούναβης πρέπει να διασφαλιστεί μία κεντρική θέση στούς οικονομικού και πολιτικού χαρακτήρα σχηματισμούς πού θα δημιουργηθούν στην περιοχή.

Ahmet Davutoğlu ΤΟΥΡΚΟΕΒΡΑΙΟΣ ΚΑΝΙΒΑΛΟΣ

http://cosmoidioglossia.blogspot.com/